ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ
Ευρήματα που σχετίζονται με το ιερό
Η παναττική εμβέλεια του ναού βεβαιώνει από μια επιγραφή που βρέθηκε στην Αθήνα και αναφέρει ότι μεταξύ των ιερών που λάμβαναν τόκους για χρήματα, τα οποία είχαν δανείσει στην πόλη των Αθηνών κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (μεταξύ 433 - 422 π.α.χ.χ.), ήταν και το ιερό της Αθηνάς Ζωστηρίας, του Απόλλωνα Ζωστήρα και της Αρτέμιδος Ζωστηρίας. Με την ετήσια δε γιορτή του ιερού, τα Ζωστήρια, σχετίζεται και η σημαντική μαρτυρία που αναφέρεται στη σωζόμενη βιογραφία του Ευρυπίδη, σύμφωνα με την οποία ο τραγικός ποιητής είχε τιμηθεί με το αξίωμα "του πυρφόρου του Ζωστηρίου "του πυρφόρου του Ζωστηρίου Απόλλωνα". Τέλος, ένας από τους θρόνους του διονυσιακού θεάτρου της Αθήνας, ο οποίος χρονολογείται στα αυτοκρατορικά χρόνια με την επιγραφή που φέρει, μας πληροφορεί ότι, ακόμη και τότε, πάνω σε αυτόν καθόταν ο ιερέας του Απόλλωνα του Ζωστήρα.
Ιερατική Οικία

Η Ιερατική Οικία κατά τους αρχαϊκούς χρόνους (κάτοψη)

 Το χωρίο του Παυσανία περί "βωμού Αθηνάς και Απόλλωνος και Αρτέμιδος και Λητούς" δημιούργησε την πεποίθηση ότι μετά την ανακάλυψη του ναού, όπου λατρεύονταν η Λητώ, η Άρτεμις και ο Απόλλωνας, όπως δείχνουν τα τρία βάθρα, θα υπήρχε και ένας ξεχωριστός ναός αφιερωμένος στην Αθηνά Ζωστηρία. Έτσι, όταν μια δεκαετία περίπου μετά την ανασκαφή του ναού και σε απόσταση 150 μ. βορειοανατολικά του, ήρθε στο φως ένα κτίριο σύγχρονο με το ναό, θεωρήθηκε ότι επρόκειτο για το ναό της Αθηνάς. Όμως η ανασκαφή που διενεργήθηκε το 1936 από τον Φ. Σταυρόπουλο, αποκάλυψε ένα συγκρότημα ιερατικής οικίας, όπου διέμεναν οι ιερείς του ναού και φιλοξενούνταν οι λατρευτές. 
Η ιερατική οικία ιδρύθηκε κι αυτή στα τέλη του 6ου με αρχές του 5ου αιώνα π.α.χ.χ και χρησιμοποιήθηκε συνεχώς έως τα ρωμαϊκά χρόνια. Περιβάλλεται από ισχυρό πολυγωνικό τοίχο, στη νοτιοανατολική γωνία του οποίου υπάρχει πύργος - παρατηρητήριο, αναγκαίος για την ασφάλεια του χώρου. Στην αρχική φάση κατασκευής του, ο οίκος των ιερέων είχε τρία δωμάτια με υπόστεγο στην προς νότο πρόσοψή του, το οποίο στήριζαν πέντε κολόνες και οι βάσεις τους σώζονται μέχρι σήμερα. Το πηγάδι βρισκόταν στην αυλή του αρχικού κτίσματος (Φ).
Οι αυξανόμενες με τα χρόνι ανάγκες του ιερού επέβαλλαν και στον οίκο προσθήκες αρκετών δωματίων. Έτσι τον 5ο αιώνα, λίγα χρόνια μετά την αρχική κατασκευή, προστίθεται στη δυτική πλευρά του περιβόλου τα δωμάτια Η και Ν. Τον 4ο αιώνα π.α.χ.χ. ουσιαστικά καταργείται το υπόστεγο, αφού τη θέση του καταλαμβάνουν τα δωμάτια Ι, Κ, Β και Α. Βόρεια δε στο θυρωρείο προστίθεται το δωμάτιο Ξ, το οποίο χρησίμευε για μαγειρείο, καθώς στο δάπεδό του βρέθηκε παχύ στρώμα τέφρας που περιείχε οστά ζώων, θαλάσσια όστρεα και πλήθος θραυσμάτων πήλινων μαγειρικών σκευών με ίχνη πυρράς. Το πηγάδι γίνεται πια εσωτερικό με την προσθήκη του δωματίου Ο. Τα λείψανα των τοίχων Λ και Μ στο κέντρο της αυλής είχαν 
πιθανότατα αναλημματικό χαρακτήρα (για τη συγκράτηση των χωμάτων που είχαν χρησιμοποιηθεί για την ισοπέδωση του χώρου). Τον ίδιο ρόλο είχαν και οι μικροί τοίχοι ΣΣ στη νότια πλευρά του πύργου της εισόδου, χτισμένοι ή επισκευασμένοι κι αυτοί κατά τον 4ο αιώνα π.α.χ.χ., οπότε ανοίγεται και το δεύτερο εξωτερικό πηγάδι (Τ).
Τέλος, προς το νότο δύο μικροί παράλληλοι καμπύλοι τοίχοι αποτελούν τα λείψανα του δρόμου που οδηγούσε στο θυρωρείο του κτιρίου.

   

  Η ιερατική Οικία με τις προσθήκες του 4ου αι. πα.χ.χ.χ
     
Ευρήματα της Ιερατικής Οικίας

Σημαντικά κινητά ευρήματα βρέθηκαν στα δύο πηγάδια του συγκροτήματος: ένα τμήμα λίθινης επιγραφής του τέλους του 5ου αιώνα π.α.χ.χ., όπου καταγράφονται ιερά χρήματα, ένας μελαβαφής πήλινος ασκός, ο οποίος φέρει την εγχάρακτη επιγραφή HIEROΣ, ένα τελετουργικό αγγείο κέρνος (που αποτελείται από πολλά μικρά "κύπελλα" μέσα στα οποία οι λατρευτές έβαζαν τους πρώτους καρπούς της γης και τους πρόσφεραν στους θεούς) και πολλά μελαμβαφή αγγεία πόσεως (κύπελλα, κυάθια, κάνθαροι). Μέσα στο κτίριο βρέθηκε πλήθος νομισμάτων του 4ου αιώνα π.α.χ.χ., πολλά αλιευτικά εξαρτήματα - αγκίστρια και βάρη δικτύων -, πήλινα υφαντικά βάρη, πήλινος ποδονιπτήρας, καθώς και τμήμα εγχάρακτης κεραμίδας με παράσταση πλοίου. Τέλος, δύο ταφές των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων μέσα στα δωμάτια Δ και Κ, σηματοδοτούν το τέλος της χρήσης του κτιρίου απ' αυτή την εποχή και ύστερα.
Περί της ονομασίας του Ιερού
Η διττή σημασία της λέξης "ζωστήρ" δημιούργησε αντίστοιχα και δύο απόψεις που σχετίζονται με το ίδιο το νόημα ίδρυσης του σημαντικού αυτού ιερού της Αττικής. Θα προσπαθήσουμε εδώ να δώσουμε συνοπτικά τις παραμέτρους αυτής της διχογνωμίας. 
Οι παλαιότεροι μελετητές και λεξικογράφοι πίστευαν ότι το ουσιαστικό ζωστήρ σημαίνει την πολεμική εξάρτυση, ενώ το ουσιαστικό ζώνη, το εξάρτημα της γυναικείας φορεσιάς. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η ζώνη ήταν ένα ιδιαίτερα σημαντικό γυναικείο "αξεσουάρ" σε περιπτώσεις εγκυμοσύνης, διότι τότε δεν είχε μόνο καλλωπιστικό χαρακτήρα, αλλά χρησίμευε και ως μέσο στήριξης του βάρους της κοιλιάς.
Το παράδειγμα του Παυσανία, ο οποίος, μιλώντας για τη ζώνη της Λητούς χρησιμοποίησε τη λέξη ζωστήρ, θεωρείτο το μοναδικό και γι' αυτό το λόγο αμφισβητήθηκε αρκετά. Σε αυτό το γεγονός στηρίχθηκε ο ανασκαφέας του ιερού Κ. Κουρουνιώτης, ο οποίος, παραθέτοντας κι άλλα φιλολογικά παραδείγματα, όπου ο ζωστήρ έχει την έννοια της πολεμικής ενδυμασίας, υποστήριξε ότι "η ονομασία δεν έχει τοπικήν την προέλευσιν, αλλά είναι χαρακτηριστική ιδιότης του θεού. [..] Ούτω Απόλλων Ζωστήρ είναι ο ζωννύων, ο ζωννύων εαυτόν, ή άλλους, ο εξαρτυόμενος προς πόλεμον, ο πολεμικός". Έτσι λοιπόν το ιερό αυτό, κατά τον ανασκαφέα του πάντα, αφιερώθηκε στους πολεμικούς θεούς που "ζώννυνται το ξίφος" για να προστατεύσουν ολόκληρη την Αττική, από τον υψηλής στρατηγικής σημασίας αυτόν τόπο.

Η άποψη αυτή βρήκε αντίθετους άλλους μελετητές, οι οποίοι εάν δέχονται και αυτό όχι αβίαστα όπως θα δούμε, την πολεμική ιδιότητα της θεάς Αθηνάς, δυσκολεύονται να τη δεχτούν ως ιδιότητα της Δηλιακής τριάδας (της Λητούς, του Απόλλωνα και της Αρτέμιδος). Νεότερες μελέτες στην αρχαία ελληνική γραμματεία απέδειξαν ότι και τα δύο αυτά ουσιαστικά, η ζώνη και ο ζωστήρας, χρησιμοποιούνται και τα δύο εξίσου για να προσδιορίσουν την "στολή" του πολέμου, αλλά και το γυναικείο εξάρτημα. Το δε ρήμα "ζώννυμαι" προέρχεται τόσο από τη ζώνη, όσο και από τον ζωστήρα. Ξεκινώντας λοιπόν απ' αυτήν την ετυμολογική αφετηρία, η οποία ενισχύεται σημαντικά και από μια επιγραφή της αρχαϊκής εποχής που βρέθηκε στο ιερό της Αθηνάς Προναίας των Δελφών (στην "Αθηνά Ζωστηρία"), οι υποστηρικτές της δεύτερης άποψης ισχυρίζονται ότι η Αθηνά Ζωστηρία δεν είναι η πολεμική θεά, αλλά η απόγονος της αρχαιότερής της θεάς των τοκετών, Ειλείθυιας. Ο συνδυασμός του μύθου τής προστάτιδας των Αθηνών, θεάς Αθηνάς, με τις Δηλιακές θεότητες είχε γίνει με πρωτοβουλία της Αθήνας ήδη από τον 6ο αιώνα π.α.χ.χ. (την εποχή των Πεισιστρατιδών), προκειμένου η πόλη να νομιμοποιήσει τις πολιτικές της αξιώσεις στη Δήλο. Έτσι δημιουργήθηκε ο αιτιολογικός μύθος: η θεά Αθηνά συναντάει την κυνηγημένη και ετοιμόγεννη Λητώ στον Ζωστήρα. Τη φυγαδεύει, συνοδεύοντάς την στη Δήλο και εκεί τη βοηθάει να γεννήσει, με την ιδιότητά της ως λυσίζωνου ή ως Ζωστηρίας.
Οι αρχαιολογικές και φιλολογικές μαρτυρίες αυτής της μείξης των μύθων είναι αρκετές. Στη Δήλο βρέθηκαν πολλά κεφάλια αρχαϊκής περιόδου (6ου αι. π.α.χ.χ.) της Αθηνάς και, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Υπερίδη, υπήρχε εκεί κι' ένα ιερό αφιερωμένο στην Αθηνά Προναία, το οποίο δεν έχει αποκαλυφθεί ακόμη. Αργότερα, γύρω στα 413 - 408 π.α.χ.χ. ο Ευριπίδης σε μια απ' τις τελευταίες τραγωδίες του, την "Ιφιγένεια εν Ταύροις", εισάγει στο επεισόδιό της Δηλιακής γέννησης το δέντρο - σύμβολο της Αθηνάς, την ελιά. Ένας σημαντικότατος κρίκος που θα ένωνε αυτήν την αλυσίδα μέσα στο χρόνο, στην αυγή του 5ου αιώνα π.α.χ.χ., θα ήταν αναμφισβήτητα η ίδρυση του σημαντικού αυτού ιερού, όπου λατρεύονταν και οι τρεις θεότητες της Δήλου εξίσου (ασχέτως αν αργότερα επικράτησε ο Απόλλωνας) και μαζί τους η Αθηνά. Στο ιερό αυτό, που δεν απείχε και πολύ από τη λίμνη της Βουλιαγμένης, οι Αλαιείς με την ετήσια γιορτή τους, τα Ζωστήρια, έκαναν θυσίες και με αυτό τον τρόπο η Αττική ανανέωνε τα "ιστορικά της δικαιώματα" επάνω στο ιερό νησί.
Επίλογος
Η γεωγραφική θέση του σημαντικού αυτού ιερού της Αττικής απέναντι από τις Κυκλάδες διευκόλυνε την πρόσβαση των λατρευτών στη Δήλο και το δούναι και λαβείν μεταξύ των δύο ιερών. Εξάλλου η ύπαρξη ενός Ιερατικού Οίκου, που δεν είναι και τόσο συνηθισμένη στα ιερά, αλλά και η υποδομή του με τα (όλο και αυξανόμενα με τα χρόνια) δωμάτια, τα πηγάδια και την οχύρωσή του, αποδεικνύει ότι δεχόταν λατρευτές που έφθαναν στο ιερό από μακριά και γι' αυτόν το λόγο υπήρχε ανάγκη διανυκτέρευσης εκεί. Όπως μαρτυρούν και τα ευρήματα, η οικονομική ευρωστία του ιερού ήταν τέτοια ώστε να υπάρχει ανάγκη περιφρούρησής του, τόσο με την οχύρωση του Οίκου όσο και με τους δύο οχυρωματικούς πύργους.
Ένα σημαντικό κομμάτι από την εικόνα αυτού του χώρου θα συμπληρωθεί με την ανασκαφική έρευνα της παραλίας τους Καβουρίου και της μικρής νησίδας με το κάστρο που βρίσκεται απέναντί της, όπου είναι ορατά διάσπαρτα κτηριακά λείψανα (ίσως λιμενικές εγκαταστάσεις και δημόσια κτίρια) και μια σημαντική οδική αρτηρία. Η γη της Βουλιαγμένης κρύβει ακόμη πολλά και σημαντικά στοιχεία μέσα της. Ας είμαστε αισιόδοξοι ότι στο μέλλον οι συγκυρίες θα είναι πιο ευνοϊκές για την αρχαιολογική έρευνα....
Επιλογή βιβλιογραφίας
Κ. Κουρουνιώτη, "Το ιερόν του Απόλλωνος του Ζωστήρος", ΑρχΔελτ 11 (1927 -28) 9-52.
Φ. Σταυρόπουλος, "Ιερατική οικία εν Ζωστήρι της Αττικής", ΑρχΕφ (1938) 1-30.
Ch. Picard, "Athena Zosteria", REA (1932) 245 - 253.
Ι. Ανδρέου, "Ο Δήμος των Αιξωνιδών Αλών", The Archaelogy of Athens and Attica under the Democracy (Oxbow Monograph 37 1994).
D. Whitehead, The Demes of Attica 508/7BC, Princeton 1986.
C.W.J. Eliot, Coastal Demes of Attika, Phoenix Suppi 5, Toronto 1962.
Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα Βουλιαγμένη.
Ειρήνη Χριστοδουλοπούλου - Βαρούχα, "Συμβολή εις τον Χρεμωνίδειον πόλεμον (266/5 - 263/2 π.χ.)", ΑρχΕφ (1953 - 1954) 321 - 349.

Αρχαίες πηγές

Στράβων (9.1.21)
Παυσανίας (1.31.1)
Στέφανος Βυζάντιος (67.10 και 298.13)
Ηρόδοτος Θ, 107
Επιστροφή στα περιεχόμενα